Een terugblik op de Sovjet-Unie door de ogen van dichter Boris Ryzhy

6 minutes to read
Article
Lotte Adams - Van Dongen
13/12/2017

Afgelopen jaar was het exact honderd jaar geleden dat de Russische Revolutie plaatsvond. De Russische Revolutie zorgde voor grote veranderingen op politiek, economisch, sociaal en cultureel gebied. De nieuwe staat, die sindsdien de Sovjet-Unie werd genoemd, bleef tot 1991 bestaan. Wat is er tot op heden nog van deze veranderingen merkbaar? En hoe kunnen wij op deze historische periode terugkijken? De jongvolwassen Russische dichter Boris Ryzhy (1974-2001) maakte het dankzij zijn toegankelijke poëzie mogelijk om terug te blikken naar een land waarin zekerheden en veiligheid de belangrijkste kernwaarden waren. Zijn werk is daarmee een belangrijke bron om de ontwikkelingen die de Russische Revolutie met zich meebracht vanuit een Russische perspectief te kunnen begrijpen.

In februari 1917 begon de Russische Revolutie met de afzetting van Tsaar Nicolaas II. Hij en zijn familie werden verbannen naar de Russische stad Jekaterinaburg en later op bevel van de Sovjet op brute wijze vermoord. De revolutie zorgde voor een politieke omwenteling waarbij de macht na de Voorlopige Regering in oktober 1917 werd gegrepen door de bolsjewieken. Lenin was de eerste communistische leider en kwam aan de macht dankzij de Oktoberrevolutie van 1917. Zijn ambities, zoals vrede met Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, verdelen van grond onder de boeren en het nationaliseren van fabrieken voor de arbeiders, werden direct uitgevoerd. Daarnaast was het hoofddoel van Lenin om een internationale revolutie van de arbeidersklasse te veroorzaken. Uiteindelijk zou de Sovjet-Unie als communistische staat van 1917 tot 1991 geleid worden door verschillende politieke leiders. Het politieke systeem van een totalitair regime en de economische verandering naar een communistisch systeem moesten de gehele bevolking gelijkheid, vrede en welvaart opleveren. Uiteindelijk viel de Sovjet-Unie in 1991 uiteen.

Sinds de val van de communisme wordt er in Rusland met een gevoel van heimwee terug gekeken naar het Sovjet-tijdperk. Na 1991 veranderde het leven van de Russische burger drastisch. Het kapitalistisch systeem bracht grote ongelijkheid, chaos, onveiligheid en individualisme met zich mee. Burgers waren niet meer verzekerd van een economisch vangnet. Zij moesten vechten voor hun eigen bestaan, waardoor ook het saamhorigheidsgevoel dat tijdens het communistisch regime merkbaar was, verdween. Daarnaast ontstonden er verschillen tussen arm en rijk en een gevoel van onveiligheid, omdat er allerlei bendes plunderden en moordden.

Degene die in de kunst een reflectie bood op dit historisch tijdperk is de Russische dichter Boris Ryzhy. In de honderden gedichten die hij heeft geschreven is zijn liefde voor het communisme merkbaar. Hij groeide als kind op in een communistische samenleving en omschreef deze tijd als ‘de gelukkigste periode uit zijn leven’. Dit werd abrupt onderbroken toen de Sovjet-Unie uiteenviel. Ryzhy was toen inmiddels een echtgenoot en vader van een zoon. In het nieuwe, individuele en economisch gezien, onzekere Rusland voelde hij zich nergens thuis. In het gedicht over Sterren, lintjes, epauletten schrijft hij over een begrafenis in 1999.

Sterren, lintjes, epauletten
in een open rood etui.
Op verfrommelde trompetten
bliezen dronken musici.

Bliezen in de ochtend droeve
melodieën, ze begroeven
een gewezen admiraal
en we huilden allemaal.

Eén van ons was niet zo’n beetje
Overstuur en in zijn sas:
onze achterlijke Peetje.
Sprakeloos en enthousiast

Salueert hij fanatiek,
met zijn lippen in een vette
grijns bekijkt hij die trompetten,
luistert hij naar die muziek.

Maar toen hij gestorven was,
kwam er niemand om te spelen.
Stilte, wat is dat vervelend.
Stilte, God, dat geeft geen pas.

Als ik ouder was geweest,
had ik met de uitvaartmeiden
iets geritseld in de geest
van een echte onderscheiding,

legerspullen, nog zo wat,
had ik de muziekman, weet je,
omgekocht, zodat ik Peetje
fokking mooi begraven had.

Uit: Afscheid in Rusland (2013) (vertaling door Anne Stoffel).

Het is mogelijk om na het lezen van dit gedicht te denken dat Ryzhy schrijft over een begrafenis van iemand uit zijn eigen leefomgeving. Maar als men het gedicht gaat bestuderen en analyseren op basis van de woordkeuze van Ryzhy is er een andere betekenis te ontdekken. Een aantal woorden hebben een verwantschap met het communisme. Die woorden zijn onder te verdelen in drie aspecten die alle drie te koppelen zijn aan het communisme. In de analyse zal ik de drie aspecten één voor één behandelen. Het gaat om de aspecten: symbolisme, muziek en militarisme.

De woorden ‘lintjes’ en ‘rood etui’ verwijzen naar het symbolische aspect van het communisme, omdat tijdens nationale feestdagen straten van de Sovjet-Unie rood kleurden door de opgehangen vlaggen en linten. De kleur rood neemt in het communisme een speciale plaats in, omdat die staat voor gelijkheid en de kracht van de arbeider. De kleur rood van de vlag van de Sovjet-Unie vormde een symbolische verwijzing naar gelijkheid en de hamer en sikkel op de vlag symboliseerden de arbeid die de Russische arbeider moest verrichten voor zijn vaderland. Daarnaast verwijzen de woorden ‘trompetten’ en ‘muziek’ naar de muziek die werd gespeeld tijdens een belangrijke communistische of andere collectieve gebeurtenis zoals een feestdag, parade of in dit geval een begrafenis.    

Er is naast deze woorden nog een aspect te ontdekken dat verwijst naar het communisme en dat is het militaire aspect dat de dichter heeft vorm gegeven met de woorden ‘salueert’, ‘admiraal’ ‘legerspullen’ en ‘onderscheiding’. Tijdens de Sovjet-tijd werden er in de Sovjet-Unie regelmatig militaire parades uitgevoerd om het eigen volk en eventuele vijanden te tonen hoe krachtig de Sovjet-Unie als militaire macht was.            

Door te kijken naar de symboliek van de woorden is er een nieuwe betekenislaag van het gedicht zichtbaar geworden. Het gedicht toont de lezer meer dan alleen een gebeurtenis uit het leven van Ryzhy. Het kan ook gezien worden als een uiting van zijn mening over het communisme. In dat geval schrijft Ryzhy hier niet over de begrafenis van een door hem gekende admiraal, maar verbeeldt hij hier de ondergang, ofwel de dood van het communisme. Ryzhy geeft in de laatste strofe aan dat de admiraal, die vanuit de nieuwe betekenislaag symbool staat voor het communisme, een mooie begrafenis verdiende. Hij schrijft in zijn gedicht ook wat er met de mensen om de admiraal heen gebeurt als hij is overleden. Hij geeft hiermee zijn poëzie een nieuwe betekenislaag mee. Zijn werk moet niet alleen beschouwd worden als mimesis, maar ook als een werk waarin hij terugblikt op de Sovjet-tijd en tegelijkertijd een verlangen verwoordt naar deze wereld. Zijn werk is daarom zoveel meer dan alleen mimesis: het werk bevat ook een kritische mening op de maatschappij en valt daarmee onder engagement. In zijn poëzie zijn twee boodschappen te ontdekken. Allereerst keurde Ryzhy de samenleving waarin hij leefde na 1991 af en waarschuwde hij wat er van de samenleving zou worden. Ten tweede verwees hij in zijn werk naar een ideale wereld, die sterk lijkt op de communistische samenleving uit zijn jeugd. Zijn werk moet daarom beschouwd worden als een naar het verleden gerichte utopie: Ryzhy verlangde naar een wereld die voorbij was.

Na de val van het communisme voelde Ryzhy zich nergens meer thuis.

Na de val van het communisme voelde Ryzhy zich nergens meer thuis. Hij deed meerdere zelfmoordpogingen. In 2000 vertrok hij naar Nederland voor het  poëziefestival Poetry International in Rotterdam. Inmiddels was hij in Rusland een bekend en geprezen dichter. Zijn uitgever wilde nu dat zijn poëzie ook geroemd werd in het buitenland en regelde daarom dat hij als gastspreker zijn werk mocht voordragen. In Nederland dacht Ryzhy de goede kant van het van kapitalisme te kunnen zien. Zijn desillusie was groot: hij werd op het Poetry International slecht ontvangen en door miscommunicaties met de tolk door het publiek in de zaal niet begrepen. Ryzhy voorzag nu dat zijn leefwereld zich ontwikkelde in een (kapitalistische) wereld waarin hij niet kon leven. Voor zijn zoon schreef hij naar aanleiding van zijn bezoek aan Rotterdam het gedicht ‘Lego’. In het gedicht beschrijft Ryzhy zijn hoop ooit in een wereld te kunnen leven waarin hij zich wel thuis zou voelen. Hij voorzag ook zijn lot als dit niet zou gaan gebeuren. Zijn zoon moet in dat geval zelf zijn eigen wereld creëren. Het verlangen van Ryzhy naar een vervlogen wereld was een doodlopende weg. Het zou een plausibele verklaring kunnen zijn voor zijn zelfmoord in 2001.           

Ryzhy wordt in binnen –en buitenland geroemd om zijn toegankelijke en herkenbare poëzie. Het werk van Ryzhy is niet alleen symbolisch een bijzonder werk te noemen. Het is ook een actueel poëtisch werk. De boodschap over zijn afkeer tegen het kapitalisme en zijn verlangen naar het communisme in zijn werk is zeer actueel. Zijn poëzie biedt een reflectie op het communisme en kan mensen over de hele wereld de heimwee die veel Russen tot op heden hebben leren begrijpen. Daarnaast zijn de gedichten door het taalgebruik niet verheven of geromantiseerd. Zijn werk spreekt daarmee een groot publiek aan. Ryzhy wordt niet voor niets door 75% van de Russische literatuurstudenten aan de universiteit van Moskou genoemd als meest favoriete dichter.

Als ik terugkom uit Nederland, geef ik je Lego,
en dan bouwen we samen een prachtig kasteel.
Je kunt jaren en mensen tot terugkeer bewegen,
en ook liefde - wat zeg ik, er is nog zoveel.
Ik ging weg voor altijd, maar terug al ik komen,
en dan reis ik met jou naar de zon en de zee.
Of we huren gewoon iets goedkoops voor de zomer
en we tellen ons geld en misschien valt het mee.
We gaan leven en luisteren tot het gaat sneeuwen.
En als zoiets niet lukken mocht eventueel -
nou, dan stuur ik, mijn zoon, je uit Nederland Lego,
en dan bouw je maar zelf een fantastisch kasteel.

Uit: Wolken boven E & Rotterdams dagboek (2013).