Het is heel verleidelijk om de onlangs gepubliceerde cijfers van het CBS over religie in Nederland te weerspreken door te verwijzen naar muziek. Zeker nu November Music, het festival voor moderne muziek dat van 2 tot en met 11 november plaatsvond in ’s-Hertogenbosch, een gloednieuw Requiem van de jonge componiste Kate Moore programmeerde. Het is verleidelijk, maar te simpel.

Muziek, kunsten en zingeving

In de hedendaagse cultuur is sprake van grote verschuivingen en dynamiek. Dit geldt niet alleen op de terreinen van arbeid, migratie en sociale netwerken, maar ook met betrekking tot de manier waarop wij betekenis geven aan ons leven.

Vanzelfsprekende kaders en structuren van betekenisgeving zijn weggevallen door globalisering, individualisering en secularisatie. De cijfers van het CBS (oktober 2017) laten dit duidelijk zien: minder dan de helft van de Nederlandse bevolking (van 15 jaar en ouder) geeft aan zich tot een religieuze groepering te rekenen.

Dat roept de vraag op: wat zijn de consequenties van de afnemende institutioneel-religieuze betrokkenheid? Is er een nieuwe dynamiek waarneembaar, zoiets als een 'zingevingsmarkt', of zingeving als een individueel DIY project? Zoeken mensen naar nieuwe wegen en plaatsen om het bestaan als zinvol te kunnen ervaren? 

Mijn these is dat de kunsten hierin een belangrijke rol spelen, maar dat we niet al te snel de vervangingsthese kunnen poneren. Met andere woorden: kunsten kunnen de plaats innemen van religie, maar daarmee zijn ze nog geen religie.

Wat ons heilig is

In onder andere de religiewetenschap en de culturele sociologie spreken wetenschappers van ‘het sacrale’ als datgene wat ons heilig is en wat ons leven betekenis geeft. Het woord ‘heilig’ lijkt direct te verwijzen naar bijvoorbeeld God, Jezus, Mohammed, Koran of Bijbel.

Eigenlijk is het heel lastig dat woorden als ‘heilig’ en ‘religie’ voor veel mensen zo’n vast omlijnde betekenis hebben en gekoppeld worden aan de institutionele religies, zoals het christendom en de islam. In het dagelijks leven is er veel meer ‘heilig’, in de betekenis van: waardevol en niet-onderhandelbaar. Denk aan culturele waarden als vrijheid en de onschendbaarheid van het kind.

Daarnaast doen we ervaringen op die we niet zelf in de hand hebben, die ons door elkaar schudden, ontroeren, bij de kladden pakken. Juist kunst, en dan met name muziek, kan ons dit soort ervaringen geven, als een onverwacht cadeau. Soms is zo’n ervaring prettig en ontroerend, dan weer vervreemdend en verstorend.

Dat soort ontroerende of verstorende ervaringen doen ons beseffen dat er meer is dan onze dagdagelijkse beslommeringen. Ze bieden een welkome contrastervaring. In een samenleving waarin zingeving steeds meer een do-it-yourself project is geworden, hebben we juist dit soort ervaringen nodig. Ze bieden tijd en plaats om zin te zoeken en zin te ervaren.

Transfer

Een sterk signaal van het zoeken naar en spelen met zin en zingeving is de zogenoemde ‘transfer’ van traditionele vormen uit met name het christendom naar de ‘kunsten’, de transfer van het domein van de institutionele religie naar de concertzaal. Ik noemde al het nieuwe Requiem van Kate Moore: de oude dodenmis krijgt in haar handen nieuwe betekenissen en daagt uit na te denken over leven en dood en de manier waarop wij omgaan met ‘moeder aarde’.

Een tweede voorbeeld is Psalm 151 van Boudewijn Tarenskeen, waarvoor onder anderen Freek de Jonge, Judith Herzberg en Ramsey Nasr de teksten schreven. Naast dit spel met de oude, christelijke vormen, is er ook muziek die los van tradities zoekt naar een klankwereld die de luisteraar meevoert naar onbekende plekken. Uit de vele voorbeelden noem ik hier de compositie Stimmung van Karlheinz Stockhausen, tijdens November Music uitgevoerd door het ensemble Silbersee en aangekondigd als “een concert als een avondritueel vol stemmen en stemmingen.”

Nogmaals: religie

Gaat het nu bij het luisteren naar muziek als betekenisvolle activiteit om religie? Het antwoord luidt ‘ja’ als we religie opvatten als de zoektocht naar zin en betekenis. Dat vraagt om een ruimere definitie van wat religie is, ruimer dan we in het dagelijks taalgebruik gewend zijn en zeker ook ruimer dan in de theologie gebruikelijk is.

Het antwoord luidt ‘misschien’, als we de religiedefinitie volgen van het CBS. Het is immers niet uitgesloten dat het bij zinvolle muzikale ervaringen gaat om institutioneel geframed Godsgeloof. Maar eigenlijk is de vraag zelf onhoudbaar: zij veronderstelt dat we de inhoud van ervaringen van zin exact kunnen vaststellen, als het ware kunnen grijpen. Als we dat zouden kunnen, wordt 'zin' manipuleerbaar en houdt zij op betekenisvol te zijn.