In een erg leuk boekje wijst de antropoloog David Graeber op de enorme verschuiving die is opgetreden in wat we als spectaculaire nieuwigheden beschouwen. Een goeie eeuw terug stond het begrip 'nieuw' voor dingen zoals de telefoon, de automobiel, de relativiteitstheorie, de antibiotica. Een halve eeuw terug stond het nog voor de landing op de maan, lasertechnologie, de Concorde en de Boeing 747, en dertig jaar terug stond het voor dat merkwaardige ding dat we nu allemaal gebruiken: het internet. Vandaag is de nieuwste versie van de iPhone, een nieuwe Harry Potter film of het nieuwste model in de Audi A6 klasse een spectaculaire nieuwigheid die als wereldnieuws wordt voorgesteld en waarvoor mensen uit hun dak gaan.

Graeber koppelt een analyse aan deze waarneming. Vanaf Jules Verne tot een eind in de jaren 1970 werd er voluit gedroomd en verbeeld hoe de wereld er in het jaar 2000 zou uit zien. Futurisme was een respectabele bezigheid, en men voorspelde het verdwijnen van de productieve arbeid, de opkomst van zelfrijdende auto's en robotten die de fysieke en mentale slijtage van het alledaagse werk van mensen zouden overnemen. Bevlogen politici, van Kennedy tot Chroesjtsjov, schetsten een spectaculair verbeterde samenleving en achtten ze realiseerbaar op relatief korte termijn.

Vandaag is de nieuwste versie van de iPhone, een nieuwe Harry Potter film of het nieuwste model in de Audi A6 klasse een spectaculaire nieuwigheid.

Die utopische drift doofde uit in de jaren 1970, en Graeber legt het als volgt uit: "Er lijkt zich een diepe verschuiving te hebben voorgedaan (...) van investeringen in technologieën die we associeerden met de mogelijkheid van een alternatieve toekomst, naar investeringen in technologieën die arbeids- en sociale controle verhoogden" (Graeber 2015: 120). De politiek-economische koers van onze wereld veranderde in wat we nu als neoliberalisme herkennen, en het stilvallen van de utopische vooruitgangsmachine is er een symptoom van. We denken klein, beschouwen kleine rimpels op het water van de vijver als een storm op zee, en we maken onszelf ontzettend blij wanneer dat soort 'vernieuwingen' ons een veiliger gevoel geven of in staat stellen de stress van de steeds drukkere arbeid even te milderen of eraan te ontsnappen. Immers, terwijl de nieuwigheden steeds kleiner worden, worden de dreigingen en angsten steeds groter. We hebben dus die nieuwste iPhone écht, écht nodig.

Ik moest aan het boek van Graeber denken voor, tijdens en na de Franse presidentsverkiezingen. Emmanuel Macron werd voorgesteld als een witte raaf, een frisse wind, een komeet die plots de weg naar Bethlehem wees, nooit een verkiezing had betwist en niet besmeurd was door het machinevet van de partijpolitiek. Maar die net daarom - piepjong, 'nieuw' en onervaren - het juiste signaal gaf: radicale vernieuwing, hoop, optimisme. Make France Great Again. Immers - en dit is een constante geworden, zie ook Trump, Wilders, en vele anderen - we hebben dat soort radicale vernieuwers nodig, want ons land is werkelijk en definitief een complete puinhoop. Die is veroorzaakt door de 'traditionele' politiek, en kan dus nooit door diezelfde traditionele politici worden opgelost. We hebben nood aan een super(wo)man die deze apocalyps omkeert en er (opnieuw!!) een Hof van Eden van maakt. Macron zei dit in zoveel woorden in zijn eerste toespraak. "Onze beschaving staat op het spel" - niets minder dan dat - en daarom zijn de uitdagingen waar we tegenaan kijken immens. Maar Macron zal dat, zoals Trump, regelen, en hij zal dat doen met de steun van het hele volk, dat hij in dezelfde beweging de hand reikt.

Men schetst een beeld van de huidige samenleving als door-en-door verrot, klaar om in te storten of onder het puin van de Vesuvius begraven te worden.

Dit is een format geworden, en we krijgen het bij elke verkiezing opgedist. Men schetst een beeld van de huidige samenleving als door-en-door verrot, klaar om in te storten of onder het puin van de Vesuvius begraven te worden. Uit die schets volgt een appel: die ellende voelen jullie toch ook? Die dreiging, die onzekerheid, die angst voor de toekomst van je kinderen? Dan komt het derde element: wie heeft deze rotzooi veroorzaakt? Juist ja, de anderen. Waarna het ergo komt: ik ben geen deel van de anderen, ik ben de uitzondering, de grote vernieuwing. Stem dus voor mij, en juich wanneer ik win.

De nuchtere waarnemer krabt zich in het haar. Immers, men kan moeilijk beweren dat Frankrijk tot afgelopen zondag het Europese equivalent van Zuid-Soedan was. En het is ook niet makkelijk te snappen hoe een jongeman zich als ex-minister in de regering van Hollande met enige geloofwaardigheid als 'outsider' of als breuk met het verleden kan omschrijven. Wie de moeite nam z'n programma te lezen zag dat de ene déjà-vu op de andere volgde: letterlijk alles wat Macron voorstelt komt uit de keuken van de EU en is beleid in talloze lidstaten. En wanneer half verroeste PS-apparatchiks zoals Premier Manuel Valls zich de dag na de verkiezingen opzichtig in de omgeving van de nieuwe president ophouden, dan is het verrassingseffect wel heel erg zoek.

Net als bij Trump werd de euforie van de verkiezing onmiddellijk gevolgd door massale demonstraties tegen de nieuwe president en het beleid dat hij voorstelt.

Die nuchtere waarnemer kan concluderen dat Macron, zoals Trump, even spectaculair nieuw is als de meest recente iPhone, het nieuwste model in de Audi A6 serie, of een nieuwe aflevering in de Harry Potter saga. Maar lang niet zo spectaculair nieuw als de Concorde of de eerste man op de maan. Onze politici - dit leg ik Graeber even in de mond - stellen zichzelf voor als een technologie die een alternatieve toekomst mogelijk maakt, en daarmee halen ze stemmen. Ze zijn echter een technologie die meer controle en surveillantie in de arbeid en de samenleving brengt.

Wie dat niet gelooft moet gewoon de maidenspeech van Macron nog even zorgvuldig herlezen. Of die kan ook dat andere merkwaardige fenomeen even overschouwen: net als bij Trump werd de euforie van de verkiezing onmiddellijk gevolgd door massale demonstraties tegen de nieuwe president en het beleid dat hij voorstelt. Terwijl de juichende fans op verkiezingsavond zonder twijfel dolblij waren omdat er een radicale vernieuwer in het Elysée komt, zagen de demonstranten de dag daarop vooral continuïteit, en wezen ze de zorgvuldig geconstrueerde format van de uitzondering zonder veel omhaal van de hand.

Referenties

David Graeber, The Utopia of Rules. Brooklyn: Melville House 2015