“Alle gelukkige families lijken op elkaar, elke ongelukkige familie is ongelukkig op zijn eigen wijze.” Het is een van de meest beroemde openingszinnen van de literaire geschiedenis en vormde afgelopen zaterdag de openingswoorden van een 12-dagen durende literaire performance in het midden van Utrecht Centraal. Tussen de haastige forensen en de blikkerige stem die iedere paar minuten omroept welke treinen er zoal vervangen zijn door NS-bussen, staat het voorleespodium van de Anna Karenina Voorleesmarathon, waar 1000 vrouwen ieder één pagina voorlezen van de Russische klassieker.

De voorleesmarathon Anna Karenina

Het evenement is georganiseerd in het kader van het Internationaal Literatuur Festival Utrecht dat deze week in Utrecht plaatsvindt. Het Literatuurhuis werkt ervoor samen met de NS (want: “Lekker lezen doe je in de trein!”) en UN Women, de Nederlandse tak van de Verenigde Naties die zich richt op het beschermen van vrouwenrechten. Het evenement heeft naast een literaire, dan ook duidelijk een maatschappelijke boodschap. De organisatie schrijft aandacht te willen vragen voor UN Global Goal 5, te weten: “gelijke rechten voor vrouwen en mannen en het versterken van de positie van vrouwen en meisjes.”

Toch vroeg een klein zeurend stemmetje in mijn hoofd: “Maar waarom moet het dan weer Tolstoj zijn?”

Toen de oproep voor lezeressen voorbij kwam heb ik me opgegeven zonder te twijfelen. Sterker nog, ik heb er direct een verplichte excursie van gemaakt voor een groepje van mijn studenten. De voorleesmarathon is een prachtig staaltje feministische performance kunst, 1000 verschillende vrouwen die samenkomen in een van de meest publieke locaties van Nederland, en door middel van hun eigen stemmen ruimte opeisen voor het verhaal van hun literaire heldin. En toch. Toch vroeg een klein zeurend stemmetje in mijn hoofd: “Maar waarom moet het dan weer Tolstoj zijn?”

Mannen die over vrouwen schrijven

Het boek is gekozen omdat het zogezegd een roman is “met een van de belangrijkste vrouwelijke hoofdpersonen uit de wereldliteratuur”. Blijkbaar is die mijlpaal toch behaald door een mannelijk schrijver. Mij deed de verantwoording echter veel denken aan een uitspraak van Jan Siebelink eerder dit jaar. Hij schreef:

“Ik denk (…) dat vooral mannelijke auteurs in staat zijn om onuitwisbare vrouwenfiguren te scheppen. In de literatuur zijn er vele voorbeelden: Madame Bovary van Flaubert, Eline Vere van Couperus, Ina Damman van Vestdijk. waarom zouden mannen dat beter kunnen? Misschien omdat zij meer oog hebben voor het raadsel van de vrouw. Een vrouwelijk auteur wil haar heldin helemaal transparant maken. Een mannelijk auteur zal het raadsel heel willen laten.”

Deze passage moet gelezen worden in de context van de controverse die uitbrak bij het bekendmaken van het thema van de Boekenweek in 2019: De moeder de vrouw. Critici merkten op dat het thema de vrouw een tamelijk beperkte identiteit toedicht. Wordt de vrouw gedefinieerd door haar (gebrek aan) moederschap? De discussie werd verder aangewakkerd door de bekendmaking van de schrijvers van het Boekenweekgeschenk en het bijbehorende essay: respectievelijk Jan Siebelink en Murat Isik – inderdaad, dat zijn twee mannen. “Mogen vrouwen ook iets zeggen als het over vrouwen gaat?”, vroeg een groep vrouwen en mannen in een ingestuurde brief in het NRC.

Waarom, in een evenement dat zo prominent is neergezet als een moment van vrouwenemancipatie, worden de vrouwelijke deelnemers weer de woorden van een man opgelegd?

De link tussen de Voorleesmarathon en de Boekenweekcontroversie werd niet enkel door mijzelf opgemerkt. Michaël Stoker, directeur van het ILFU Festival, verwijst ernaar in zijn motivatie voor de keuze van juist deze roman:

“Er valt veel over Tolstoj en de vrouwen te zeggen, maar met Anna Karenina schiep hij een van de eerste vrouwelijke romanpersonages die haar persoonlijke geluk boven sociale conventies stelde. Anna identificeerde zich duidelijk niet uitsluitend met de rol die ze in de toenmalige maatschappij kreeg toebedeeld, die van ‘de moeder de vrouw’. De commotie van de afgelopen weken geeft aan dat we over dit onderwerp ook nu, bijna anderhalve eeuw later, nog lang niet zijn uitgepraat.”

Het is inderdaad bijna 150 jaar geleden dat Tolstoj zijn roman uitbracht. Sindsdien (en daarvoor uiteraard ook al) zijn er toch zeker vele werken verschenen van vrouwelijke hand die geselecteerd hadden kunnen worden. Waarom, in een evenement dat zo prominent is neergezet als een moment van vrouwenemancipatie, worden de vrouwelijke deelnemers weer de woorden van een man opgelegd? Waarom zijn wij weer spreekbuizen voor een mannelijk verhaal?

De Anna Karenina Voorleesmarathon is een heerlijk inspirerend evenement. Maar wat zou ik graag een vrouw aan het woord hebben gelaten.

Nadat een dergelijke keuze gemaakt is worden andere frustrerende details rondom het evenement natuurlijk extra opvallend. De veelvoorkomende zinsnede ‘sterke vrouw’,  die mij doet denken aan het weerwoord van Murat Isik toen hij zijn nog niet verschenen essay verdedigde door ernaar te verwijzen als een ode aan, jawel, ‘de sterke vrouw’. Maar ook het constante benadrukken van de ‘verassende frivoliteit’ van de roman.

Volgens Hanneke Groenteman, die de aftrap verzorgde, is het boek eigenlijk gewoon een Story of een Privé.  Een soort guilty pleasure, vertolkt door een genre dat toevalligerwijs als ultra-feminien te boek staat. Volgens Viv Groskop, die sprak op het feestelijke Anna Karenina Gala, was Tolstoj zelf zo geschrokken van de frivole, oppervlakkige roman die hij geproduceerd had, dat hij erna nooit meer een roman heeft willen schrijven. Mij doet het denken aan Siebelinks idee dat een vrouwelijk schrijver niet in staat zou zijn om ‘het raadsel van de vrouw’ te behouden omdat zij haar heldin ‘helemaal transparant’ wil maken – alle vuile was op tafel, zeg maar.

Vrouwen onder mekaar

Ik typ deze column nadat ik zojuist pagina 237 van Anna Karenina heb voorgelezen. Het is spitsuur op het station en het groepje luisterende vrouwen rond het podium is een knusse oase boven de hectiek op het station. Ik luister terwijl Oblonski probeert zijn minnares te negeren en zijn aandacht te richten op het trouwe racepaard Frou-Frou. Tijdens de aftrap van de voorleesmarathon applaudisseerde ik trots voor de vrouwen in de top van de NS en het bestuur van het Literatuurhuis die de eerste paar pagina’s voorlazen. In de afgelopen dagen heb ik met interesse geluisterd naar de vrouwen van verschillende leeftijden die in het Nederlands, Engels, Spaans, Russisch, en zelfs in gebarentaal hun pagina’s voordroegen. Tijdens het voorlezen van mijn pagina voelde ik de glimlach van de luisterende vrouwen voor me op de ILFU-bankjes.

De Anna Karenina Voorleesmarathon is een heerlijk inspirerend evenement. Maar wat zou ik graag een vrouw aan het woord hebben gelaten.

De Voorleesmarathon loopt door tot 27 september. Iedereen kan komen luisteren op Utrecht Centraal Station.