David Bowie

David Bowie: popster tot in zijn laatste clips (en zelfs daarna)

‘Everybody knows me now’

8 minutes to read
Article
Liza Voetman
29/08/2016

 

Diversiteit is van groot belang voor een popster en een divers oeuvre had David Bowie zeker. Aan de hand van zijn videoclips Blackstar en Lazarus wordt bekeken hoe Bowie zich in deze clips neerzette als popster.

 

Blackstar

De videoclip ‘Blackstar’ toont ons een dode astronaut. Een prominente, zwarte maan. Een vrouw met een staart die een skelet aantreft dat fungeert als het gezicht van de astronaut. Een tweede ruimte waarin we – te midden van drie dansende personen – David Bowie zelf herkennen. Ze maken schokkende bewegingen. Verband rond Bowie’s ogen, twee kralen zijn op de juiste hoogte bevestigd. Een derde ruimte met een menselijk ogende kaars (Vincent, 2016). Een vierde ruimte, waarin vrouwen dansen in het zand, oogt als een Egyptisch ritueel. Een twist in het nummer. De tweede ruimte herhaald zich, een zolderkamer met een dak van hout. Het lied verandert hier van onheilspellend in een popsong met soul; Bowie meer in een popster. Overtuigende bewegingen, een krachtige gezichtsuitdrukking. Het zolderraam is rond en vol van licht, contrasterend met de eerder beschreven zwarte maan. Het lied verandert vervolgens terug naar zijn eerdere, onheilspellende staat. Drie gekruisigde vogelverschrikkers in een vijfde ruimte, hoog onkruid rondom. Het lijkt een offer te zijn. De verschrikkers blijken levende mensen.

Opvallend is de kleurwisseling in de videoclip. Deze verandert van blauw naar rood, naar geel, naar groen. Het nummer duurt zo’n tien minuten, heeft een sciencefiction achtig karakter en telt drie delen.

David Bowie - Black Star

 

(Buiten)aards

Na een achttien maanden durend ziekteproces, overleed David Bowie op 10 januari. Bowie werd bekend door de vele gedaanten die hij aannam, met telkens een nieuw uiterlijk, nieuwe kleding en een nieuwe muziekstijl. Bowie deed alles op zijn eigen manier (Janssen, 2015).Hij construeerde zijn personages telkens weer opnieuw en mede daardoor bleef hij lange tijd actueel bij het publiek.  David Marshall, professor in Nieuwe Media, Communicatie en Cultuur Studies, stelt dat deze diversiteit van groot belang is voor een popster om een eigen karakter of imago te verwerven (Marshall, 2004) en muziekredacteur Amanda Kuyper spreekt over een ‘popster in buitencategorie’; hij was een onaanraakbaar icoon van de populaire cultuur (Leijten, 2016). Bowie voelde zijn tijdgeest goed aan en was zich bewust van zijn positie (Brummelen, van, 2016).  Volgens goede vriend en producer Tony Visconti maakte Bowie zelfs zijn eigen dood tot een waar kunstwerk (Breuker, de, 2016). Zijn videoclips Blackstar en Lazarus kunnen gelezen worden als een ode aan het hiernamaals (Spierings, 2016) en als een afscheidscadeau voor de luisteraar (Flanagan, 2016)Hoe heeft Bowie zich in deze clips, voor de laatste keer, neergezet als popster?

Bowie construeerde zijn personages telkens weer opnieuw en mede daardoor bleef hij lange tijd actueel bij het publiek.

 

‘Het idee’ Bowie

In het nummer Blackstar zingt Bowie op een gegeven moment ‘I’m not a filmstar’, ‘I’m not a popstar’, ‘I’m not a marvel star’, gevolg door ‘I’m a blackstar’. Marshall stelt dat de titels van liedjes gaan fungeren als teken van de performer (Marshall, 2004).Zo is het veelvuldig gebruik van het begrip ‘Star’ onlosmakelijk verbonden geworden met het werk van Bowie.  Een zwarte ster, ofwel een dode ster, bestaat zowel in theorie als praktijk nog niet: het universum bestaat niet lang genoeg om een ster te laten sterven. De metafoor kan wijzen op de ster die tijdens het leven zo helder scheen, dat deze na zijn dood nog in aanwezigheid bij ons is. Zelfs als de ster niet meer bestaat (Vincent, 2016).Bowie zet zich in Blackstar dus neer als een popster die voort zal leven na zijn dood. Zijn plek zal worden ingenomen door iemand anders, maar hijzelf zal als popster voortleven in herinneringen. Dit wordt bevestigd door de titel van de song ‘Lazarus’ en door de eerste zin ervan: ‘Look up here, i’m in heaven’, en later, ‘Everybody knows me now’.

De albumhoes van het album waar beide songs op staan en dat tevens ook ‘Blackstar’ heet, bevat voor de eerste keer in zijn loopbaan géén foto van Bowie zelf; hij is vervangen door een zwarte ster. Achteraf is dit goed te verklaren, zoals eerder geconstateerd, en de woorden ‘Look up here, i’m in heaven’, ‘Everybody knows me now’, zijn nu ook geen raadsel meer (Spierings, 2016).Volgens regisseur Brit Johan Reck ontstonden veel van de beelden in de twee genoemde videoclips, die Renck tevens regisseerde, toevallig. Zo werd de staart van de vrouw in Blackstar pas toegevoegd toen Bowie het beeld zelf zag - nog zonder de staart - en de schokkende bewegingen van de dansers zijn voortgekomen uit een oud tekenfilmpje van Popeye dat Bowie zelf aanleverde (Steenhuis, 2015).

 

Betekenis / ontdaan van betekenis 

Bowies continue identiteitswisseling hebben bijgedragen aan zijn gecreëerde sterstatus, dat volledig voor zich spreekt. Richard Wernick, Amerikaans componist, beschrijft dat een ‘ster’ een op zichzelf staande naam en/of bekendheid verwerft door middel van zijn/haar voorkomen in de media en live optredens. De ster wordt hiermee gelezen door het publiek en is ingebed in het semiotische systeem van (culturele) betekenisgeving (Turner, 2004). Dit geldt overduidelijk ook voor popster Bowie. Het ‘idee’ Bowie leek zelfs zijn ware mens-zijn op aarde te overstijgen (Huiskamp, 2016). Hij speelde regelmatig een alien (Huiskamp, 2016). De terugkerende metafoor van de ruimte, ver weg van de echte wereld, zou erop kunnen wijzen dat Bowie zich positioneerde als buitenstaander, met een groeiende afstand tot de realiteit.(Butland, 2016). Toch moet de popster volgens Richard Dyer, hoogleraar Film Studies, een ongeschreven belofte in zich dragen dat men net zoals hem/haar kan worden. Hierbij moeten we ons sterk afvragen of sterren daadwerkelijk zijn zoals jij en ik, of dat ze door succes en consumptie veranderen in iets wat dit overstijgt (Dyer, 1980).  Bowie was enerzijds een mens van vlees en bloed, maar leek anderzijds haast van een andere orde te zijn door zijn identiteitswisselingen en icoon status (Zwart, de, 2016). Zo hing ook om alles wat Bowie deed haast een symbolische betekenis, waardoor nooit volledige grip uitgeoefend zal kunnen worden op wat hij bedoelde; wat juist zijn bedoeling was (Hulskamp, 2016) en wat overduidelijk heeft bijgedragen aan zijn popster status.

Het ‘idee’ Bowie leek zelfs zijn ware mens-zijn op aarde te overstijgen.

Ondanks het toeval waarmee de clips tot stand kwamen en de bedoeling van Bowie, worden er verschillende theorieën van mogelijke betekenissen aan zijn nummers gekoppeld. Was Blackstar een oude mythe? Een planeet?(Carvalho, 2016). Is de dode astronaut in Blackstar Major Tom, en Bowie een profeet (Steenhuis, 2016)? Duidt de menselijk ogende kaars op Bowie’s fascinatie voor het paranormale? Duiden de ogen, waar nadrukkelijk op wordt ingezoomd - maar die tevens zijn afgeplakt (nog in dezelfde clip) - het middelpunt van alles aan? Zouden deze ogen van degene geweest kunnen zijn van wie de schedel enkel rest? (Steenhuis, 2016) Staan het verband rondom zijn gezicht en de kralen zelf voor Bowie zijn ouderdom? En zou de zwarte ster ook kunnen staan voor de kanker zelf? Of voor IS? Er wordt zelfs overwogen of Elvis zijn lied ‘Black Star’ de sleutel is naar Bowie zijn laatste album (Vincent, 2016).

 

Lazarus

 

‘This way or no way

 You know, I’ll be free

 Just like that bluebird

 Now ain’t that just like me’

 

De bluebird in de song ‘Lazarus’ kan refereren naar de Indiaase stammen en de oude Egyptenaren; daar waar de bluebirds gevierd werden, de associatie met de zon, met vreugde en geluk, een spirituele overgang en/of ontwaking, voor de transitie van naïviteit naar wijsheid (Vincent, 2016) en zelfs aan het blauwe Twitter logo; een suggestie die te lezen is op de songtekstenwebsite Genius.

Duidelijk is in ieder geval dat het verhaal van Lazarus teruggaat naar de Bijbel. Hier werd de heilige Lazarus door  Jezus – en tevens als enige persoon naast – herrezen uit de dood. Lazarus kreeg hiermee het leven terug (Huiskamp, 2016). Het is mogelijk te denken dat de clip van Lazarus refereert naar Bowie zijn eigen ziekte en dat zijn teksten verkondigen dat hij voort zal leven. Zijn ontwikkelingsproces gevangen en gereproduceerd in de personages tot in zijn laatste clips, draagt bij aan dat wat Bowie tot een popster maakte. Zo zien we Bowie in de clip Lazarus aan een schrijftafel, met een notitieblokje, en een bibberend lijf.

Daarnaast is er een grote, bruine, houten kast in de videoclip aanwezig. Met twee openstaande deuren. Een persoon achter deze deuren kijkt de ruimte in en ziet Bowie in een ziektebed. Dan ligt er een persoon onder het bed, dezelfde als voorheen in de kast. Bowies ogen zijn omhuld met hetzelfde verband als in Blackstar, dezelfde zwarte kralen. De ruimte lijkt op een mortuarium. Een witte, harde tegelvloer. Bowie in bed en Bowie gekleed in een horizontaal zwart-wit gestreept pak. Op het schrijverstafeltje waar hij aan zit, ligt een doodshoofd. Beide Bowies maken schokkende bewegingen. De gestreepte Bowie trekt zich terug de kast in, om te verdwijnen, de Bowie in bed komt steeds meer rechtop te zitten, kijkend naar de persoon aan de andere kant van de kamer. Alsof beide Bowies meegenomen worden, aangetrokken worden door een magneet.

In deze clip kunnen we zowel een verwijzing zien naar het toegeven aan de dood, als een verwijzing naar het opstaan uit de dood. Bowie leek een soort onsterfelijkheid om zich heen te dragen. Hij leek onverwoestbaar door alles wat bij zijn gevormde voorkomen hoorde (Lissum, van, 2016): niet alleen dat van een popster, ook van een kameleon (HP/De Tijd, 2016), dat van een ekster (Brummelen, van, 2016) en bovenal: dat van een icoon (Zwart, de, 2016). Bowie heeft de dood in de geanalyseerde clips ingezet als nieuw studie-object; waarmee hij in feite nooit zal worden afgesloten. Hierbij heeft hij het afscheid gebruikt als kracht en toont hij zich onoverwonnen. Zoals een ware popster dat doet. Natuurlijk toont Lazarus het naderende einde overduidelijk. En hoewel Bowie zelf helaas geen Lazarus of Jezus is, zal de schoonheid van zijn nummers altijd blijven bestaan (Carvalho, 2016) en zal Bowie aanwezig blijven in herinneringen.

 

Literatuurlijst

Breuker, J. de. (2016, 12 januari). De laatste gedaanteverwisseling van David Bowie.

Brummelen, P. van. (2016, 11 januari). De creativiteit van David Bowie (1947-2016) leek eindeloos.

Butland, P. (2016, 20 januari). David Bowie: de stem van de buitenstaander.

Carvalho, H. (2016, 11 januari). ‘Look up here, I’m in heaven’.

Dyer, R. (1980). Stars. Londen, Engeland: British Film Institute.

Flanagan, M. (2016). What Do David Bowie's "Lazarus" Lyrics Mean? He Found The Perfect Way To Say Goodbye To His Fans.

HP/De Tijd. (2016, 11 januari). ZANGER DAVID BOWIE (69) OVERLEDEN.

Huiskamp, R. H. (2016, 11 januari). Hoe David Bowie al op Blackstar zijn dood tot kunstwerk maakte.

Janssen, H. (2015, 08 december). Elke Bowie-song in Lazarus is een tien-plus waard.

Leijten, J. (2016, 11 januari). Zanger David Bowie (69) is overleden - laat rijk oeuvre achter.

Lissum, H. van. (2016, 12 januari). Allerlaatste single van David Bowie blijkt hartverscheurende zwanenzang (*****).

Marshall, P. D. (2004). Celebrity and Power: Fame in Contemporary Culture (4e ed.). Minneapolis/Londen, Amerika: U of Minnesota Press.

NU.nl. (2016, 08 januari). Recensenten zeer verheugd met nieuw album David Bowie.

Spierings, S. (2016, 11 januari). Popsterren en politici: de hele wereld rouwt om Bowie.

Steenhuis, P. (2015, 21 november). David Bowie terug met vreemde, griezelige videoclip.

Steenhuis, P. (2015, 23 november). David Bowie prikkelt fans en critici met raadselachtige scifi-clip.

Turner, G. (2004). Understanding Celebrity. Los Angeles, America: Sage.

Vincent, A. (2016, 13 januari). Does a 1960s Elvis song hold the key to Bowie's Blackstar, and 5 other theories behind his mysterious farewell.

Zwart, E. de. (2016, 23 januari). David Bowie was niet alleen maar een popster, hij was een icoon.