Op woensdag 15 december 2021 presenteerden Mark Rutte (VVD), Sigrid Kaag (D66), Wopke Hoekstra (CDA) en Gert-Jan Segers (ChristenUnie) na een historisch lange formatieperiode hun coalitieakkoord. Wat zegt het document over digitale media?  

Omzien naar elkaar, vooruit kijken naar de toekomst

“De grote vraagstukken, het landsbelang en de samenwerking”, stonden centraal tijdens de presentatie van het coalitieakkoord ‘Omzien naar elkaar, vooruit kijken naar de toekomst’, schrijft parlementair verslaggever Frank Hendrickx in de Volkskrant. Dat is dan ook precies waar de meeste verslaggeving op focust. Logisch, de plannen voor klimaat, wonen en de stikstofcrisis zijn enorm belangrijk. En de invulling van de ministerposten is al sinds jaren een obsessie van de Haagse pers. 

Maar in hun coalitieakkoord richten de partijleiders van VVD, D66, CDA en ChristenUnie zich ook tot materie die relevant is voor de inhoud van onze opleiding (BA online culture en MA digital culture studies in het bijzonder). Wat is de visie en strategie van ons aanstaande kabinet op het gebied van digitale media? In een tijd waarin online georganiseerde complottheoristen het Capitool kunnen bestormen, Amerikaanse techreuzen energieslurpende datacentra in onze polders bouwen, en Nederland al meer dan een jaar in de ban is van het grootste algoritmeschandaal dat ons land ooit heeft gezien, is die vraag relevanter dan ooit.   

De fenomenen die wij bestuderen zijn voor een groot deel terug te voeren tot politieke keuzes

In dit artikel werp ik een blik op de plannen rondom digitale media in het coalitieakkoord. Als een handig overzicht. Als een aanmoediging om de komende jaren kritisch te blijven op de uitvoering van deze plannen. En als een herinnering dat de fenomenen die wij bestuderen – van desinformatie en complottheorieën, tot online identiteit en digitale ongelijkheid – voor een groot deel terug te voeren zijn tot politieke keuzes. 

Dit artikel is een onvolledige en duidende samenvatting van de teksten over digitale media in het coalitieakkoord. Lees je het volledige en originele coalitieakkoord liever zelf? Dan kan je ‘Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst’ hier downloaden.

Media & journalistiek

De partijleiders noemen in hun coalitieakkoord persvrijheid “onmisbaar voor een goed functionerende democratie”. Ze zeggen dan ook te werken aan een veilig klimaat voor journalisten – een thema dat extra relevant is geworden na de veelvoudige bedreigingen aan het adres van journalisten. Daarbij zetten de partijen “de strijd tegen desinformatie en nepnieuws voort.”

Uitbreiding Mededingingswet

Een interessant speerpunt in deze strijd is het aan banden leggen van buitenlandse mediabedrijven. De Mededingingswet wordt gemoderniseerd om verdere dominantie van grote, buitenlandse, commerciële partijen op het gebied van media en informatievoorziening te voorkomen. Deze wet verbiedt onder andere kartelvorming en het misbruiken van een economische machtspositie. Uitbreiding van de wet zou eventueel ingezet kunnen worden om bijvoorbeeld de dominantie van Google aan banden te leggen.

Daarnaast schrijven de partijleiders extra te investeren in onderzoeksjournalistiek en “de onafhankelijkheid van de pers op lokaal niveau”.

Digitalisering

De coalitiepartijen erkennen in hun akkoord dat digitalisering zowel kansen als bedreigingen met zich meebrengt. Ze schrijven: “De huidige digitale revolutie biedt geweldige kansen voor onze samenleving en economie. Die kansen gaan we benutten met uitstekende digitale vaardigheden, een sterke Europese digitale markt, hoogstaande digitale infrastructuur en ambitieuze samenwerking in technologische innovatie. Tegelijkertijd zorgt digitalisering voor een digitale kloof en groeiende ongelijkheid in onze samenleving. Ook onze veiligheid, rechtsstaat, democratie, mensen- en grondrechten en concurrentievermogen staan onder druk. Dat vraagt om solide spelregels, toezicht en strategische autonomie.”

Aanpak big tech

Ook onder het kopje ‘digitalisering’ benadrukken de partijen nogmaals dat ze de dominantie van buitenlandse partijen willen aanpakken. Ze schrijven: “We pakken (in Europees verband) de marktmacht en datamacht van grote tech- en platformbedrijven aan om de concurrentiepositie van bedrijven en de privacy van burgers te verbeteren.”

Daarnaast gaat de komende regering “grote online platformen” verantwoordelijk stellen voor de verspreiding van desinformatie en haatzaaien op hun platforms. Hiermee lijkt de regering kleur te bekennen in de discussie rondom de rol van platforms in het publieke debat en de publieke informatievoorziening. Platforms zijn geen neutrale techbedrijven, het zijn mediabedrijven en zij zouden hun redactionele verantwoordelijkheid moeten nemen.

Digitale burgers

Een ander belangrijk speerpunt in het coalitieakkoord tussen VVD, D66, CDA en ChristenUnie, is het nastreven van een mensgericht digitaal beleid. Dit uit zich het meest nadrukkelijk in het streven mensen een “eigen ‘online’ identiteit en regie over hun eigen data” te geven. Maar ook in de mensgerichte inzet van kunstmatige intelligentie, “digitale ethiek”, en het erkennen van fundamentele burgerrechten online. 

De nadrukkelijke aandacht voor de menselijke maat in het digitaal beleid is logisch. Sinds de toeslagenaffaire ligt de inzet van algoritmes, data, kunstmatige intelligentie en andere technologieën door overheden onder een vergrootglas. Om soortgelijke schandalen in de toekomst te voorkomen investeert Rutte IV 8 miljoen in een sterke positie van de Autoriteit Persoonsgegevens. Ook wordt er een algoritmetoezichthouder aangesteld die de wettelijke controle van algoritmes op transparantie, discriminatie en willekeur bewaakt. 

Cybersecurity

Ook voor cybersecurity is nadrukkelijk aandacht in het coalitieakkoord. Zo sturen de coalitiepartijen op een “centraal gecoördineerde structurele samenwerking tussen onder andere het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC), het Digital Trust Center (DTC), overheden, bedrijven en wetenschappers” ter bescherming van Nederlandse bedrijven, vitale infrastructuur en economisch kapitaal. 

De regering investeert in een brede, meerjarige aanpak van cybersecurity en in cyberexpertise bij politie, rechtspraak, het Openbaar Ministerie en defensie. Daarnaast spreken de partijleiders de wens uit dat inlichtingendiensten beter in staat zijn om hun slagkracht en capaciteit te benutten om digitale dreigingen en aanvallen assertief te bestrijden. Ook hierbij benadrukken de partijleiders dat de digitale burgergerechten gewaarborgd moeten zijn. 

Digitale geletterdheid

De digitale kloof die de wordt genoemd in de introductie van het kopje ‘digitalisering’ wil het komende kabinet aanpakken door in te zetten op een betere digitale geletterdheid. Via een publiek-private strategie zou iedereen hun digitale kennis en vaardigheden moeten kunnen aanscherpen in het onderwijs of met behulp van om- en bijscholing. 

Onzekerheden 

‘Omzien naar elkaar, vooruit kijken naar de toekomst’, heet het coalitieakkoord voor 2021 – 2025. Maar als we vooruit kijken naar de toekomst met deze plannen voor digitale media in ons achterhoofd, zien we nog veel onzekerheden. De veelgehoorde commentaren op het coalitieakkoord in het algemeen, gelden grotendeels ook voor de kopjes ‘media’ en ‘digitalisering’: mooie beloftes, maar weinig concreets (zeker op financieel gebied). 

Deels zal dit liggen aan het voornemen meer macht bij de kamer te leggen (onderdeel van de geambieerde nieuwe bestuurscultuur). Deel zal dit liggen aan felle onderhandelingen waarbij algemeenheden het enige compromis boden. En deels zal dit liggen aan een gebrek aan concrete plannen. Wat zijn de belangrijkste gaten in het nieuwe coalitieakkoord? 

Vaagheden

Er staan nog veel vaagheden in het coalitieakkoord. Bijvoorbeeld rondom de concrete uitvoering van het verantwoordelijk stellen van platformen voor het verspreiden van desinformatie en haatzaaien. Zal de regering hier hard, assertief en proactief op hameren? Of staan deze paar zinnen vooral in het akkoord om de regering te vrijwaarden van hun eigen verantwoordelijkheid? 

En wat worden de concrete taken en bevoegdheden van de nieuwe algoritmetoezichthouder? Hoe hard mag deze ingrijpen? Hoe ver mag deze gaan in zijn bewakende rol? En hoeveel budget krijgt deze toezichthouder? 

Nu is het tijd voor ons om bij te dragen aan een goede uitvoering van deze plannen

Ook de aanpak van cybercriminaliteit is nog weinig concreet, beaamt ook voormalig D66-kamerlid Kees Verhoeven. “Grote investeringen zijn echt nodig”, schrijft hij op LinkedIn. En mooie woorden zoals “Digitale ethiek” en “Online identiteit” worden in het coalitieakkoord niet verder toegelicht. 

Tekortkomingen

Hoewel Rutte, Kaag, Hoekstra en Segers bijzonder veel digitaal perspectief bieden, zijn er ook een paar opvallende tekortkomingen. Ten eerste wordt er niet gesproken over de aanstelling van een minister voor Digitale Zaken, iets waar onder meer Kees Verhoeven en internetpionier Marleen Stikker laatst nog nadrukkelijk voor pleitte in een uitzending van 1Vandaag. Hoewel nog niet is uitgesloten dat er zo’n minister komt, schept het coalitieakkoord in elk geval geen duidelijkheid over de concrete rollen, taken, budgetten en bevoegdheden van deze minister.

Ook over de ontwikkeling van een online publiek ruimte, iets waar internetexperts al langer voor pleiten, wordt niet gesproken. En een visie of strategie rondom sommige urgente vraagstukken op het gebied van digitale media – zoals de regulering van deepfake, of de rol van publieke waarden en burgerrechten in de metaverse – wordt niet concreet uitgesproken.

Kritisch blijven

In ‘Omzien naar elkaar, vooruit kijken naar de toekomst’ schetst Rutte IV een hoopgevend perspectief op digitale media. Een gerichte aanpak van big tech, de stimulering van digitale geletterdheid, en de erkenning van digitale burgerrechten, zijn zaken die de meeste van ons zullen toejuichen.

Maar we moeten kritisch blijven. Veel plannen blijven hangen in algemeenheden, en het beleid is nog alles behalve uitgekristalliseerd. Nu is het tijd voor ons als universiteit, faculteit en individuele studenten om bij te dragen aan een goede uitvoering van deze plannen. Dat doen we door facilitering van en deelname aan een open, geïnformeerd publiek debat. Door kritisch onderzoek te blijven doen. En door onze inzichten breeduit te blijven delen met de maatschappij. Niet alleen in onze papers, niet alleen op Diggit, maar vooral daarbuiten.