De zelfverkozen dood van Zwagerman
Een analyse van Zwagermans schrijven en spreken over zelfmoord
“Zelfmoord heb ik echt altijd beschouwd als een no-go area”, zegt Joost Zwagerman in het interview met Kellerhuis (2015). Het is het laatste interview dat de schrijver gaf voor hij vier dagen later uit het leven stapte. Een treurige ironie. Op 8 september 2015, de dag dat zijn nieuwe boek De stilte van het licht uitkomt, laat Zwagerman Nederland in stilte achter, verdwaasd.
Rode draad
De stilte van het licht is een boek waarin Zwagerman teruggrijpt naar zijn fascinatie, 'het verlangen om er niet te zijn', zoals hij het zelf omschrijft in het interview met Kellerhuis (2015): “Bij alles wat ik heb gemaakt, keert dat thema telkens terug. (…) Zo zou ik mijzelf ook weleens uit het bestaan willen poetsen en er toch wel willen zijn. (…) Het is een romantische wensgedachte er niet meer te willen zijn.”
Het thema waar Zwagerman over spreekt keert in zijn werk vaak terug in de vorm van het onderwerp zelfdoding. Het onderwerp komt voor in de boeken Zes Sterren (Zwagerman, 2002) en Door eigen hand (Zwagerman, 2005), in verschillende essays en gedichten, en was met regelmaat onderdeel van zijn publieke uitlatingen. Zwagerman heeft zich middels zijn werk voornamelijk geprofileerd als tegenstander van zelfdoding, wat nog meer verwarring opwekt omtrent zijn keuze om zelf uit het leven te stappen. Misschien hebben we echter iets gemist, misschien is Zwagerman van mening veranderd. Ofwel, is de visie van Joost Zwagerman op het onderwerp zelfdoding veranderd in de loop der jaren?
Het beginpunt
Zwagermans fascinatie voor het onderwerp zelfdoding komt niet zomaar uit het niets. Een deel van zijn interesse putte hij uit persoonlijke ervaringen. Rond de jaarwisseling van 1999-2000 deed zijn vader een poging tot zelfdoding. Dit overleefde hij doordat hij destijds op tijd werd gevonden door Zwagermans moeder. Hetzelfde jaar deed goede vriend en dichter Rogi Wieg ook een poging, die tevens mislukte (Kellerhuis, 2015).
Twee jaar na de zelfmoordpoging van zijn vader brengt Zwagerman het boek Zes sterren (Zwagerman, 2002) uit, een roman waarbij de zelfdoding van het personage ‘oom Siem’ centraal staat. De roman bevat verschillende elementen uit het leven van Zwagerman, waaronder de details over de zelfdoding van oom Siem, die is gebaseerd op de zelfmoordpoging van Zwagermans vader. In het boek valt oom Siem na zijn scheiding in een zwart gat. Uiteindelijk besluit hij uit het leven te stappen, om vervolgens te worden gevonden door zijn ex-vrouw Tilly wanneer zij nog enkele spullen op komt halen. Uit interviews van Zwagerman blijkt dat zijn vaders depressie gedeeltelijk werd veroorzaakt door de scheiding van zijn vrouw, en ook Zwagermans vader werd gevonden toen zijn ex-vrouw nog enkele spullen op kwam halen (Kellerhuis, 2015). Er zit echter één groot verschil tussen het verhaal en Zwagermans werkelijkheid: oom Siem overlijdt.
Doordat het boek Zes sterren (Zwagerman, 2002) is gebaseerd op een gebeurtenis uit Zwagermans persoonlijke leven, kan de kijk op zelfdoding, zoals verwoord in het boek, in verband worden gebracht met zijn toenmalige persoonlijke visie op het onderwerp. Het verhaal vertelt hoe het neefje van oom Siem, Justus, omgaat met de zelfmoord van zijn lievelingsoom. In het boek noemt Justus het zelfmoord, omdat het woord zelfdoding volgens hem de zalvende sfeer van vredig ontslapen ademt. Justus zegt dat hij Siem “op gezette tijden ook wil afstraffen en zien bloeden om zijn zelfmoord” (Zwagerman, 2002). Allereerst weigert Justus ook zijn oom te ‘bewonderen’ voor zijn daad, maar naarmate het boek vordert verandert dat. Op een gegeven moment zegt Justus dat hij zijn oom wél bewondert voor zijn daad, in dezelfde mate als dat hij hem erom vervloekt.
Tegen het einde van het boek zegt zijn tante hem dat hij geen enkele schuld heeft, waardoor Justus zich buitenspel gezet voelt. Alsof hij geen enkele rol heeft gespeeld in Siems besluit. Hierna lijkt Justus zich erbij neer te leggen, al wordt het niet duidelijk of hij de keuze van zijn oom uiteindelijk respecteert.
In het boek noemt Justus het zelfmoord, omdat het woord zelfdoding volgens hem de zalvende sfeer van vredig ontslapen ademt.
Het blijft gissen in hoeverre de opvattingen van Justus gelijk staan aan de visie van Zwagerman. Echter vertelt Zwagerman in het programma 10 Lastige Vragen (Zwagerman, 2002) dat hijzelf ook boos, verward en verontwaardigd was over de zelfmoordpoging van zijn vader: “Het hele spectrum aan gevoelens dat zich afspeelt bij de nabestaanden in het boek, heeft zich bij mij ook afgespeeld”, zegt hij. Zwagerman spreekt niet over zelfmoord als een barbaarse daad, maar haalt wel degelijk de verwoestende invloed aan die een zelfdoding kan hebben op het leven van de nabestaanden, zoals ook sterk naar voren komt in Zes sterren (Zwagerman, 2002).
Zelfmoord moet moeilijk blijven
Het effect op de nabestaanden is een aspect dat vaker terugkomt in het werk van Zwagerman. Hierover schreef hij onder andere de essaybundel Door eigen hand (Zwagerman, 2005), een bundel die is bedoeld om troost te bieden aan nabestaanden van overledenen door zelfdoding.
In een interview met Trouw (2005) sprak Zwagerman over de nasleep voor nabestaanden. “Zelfmoord heeft een licht egoïstisch component”, aldus Zwagerman. Dit vindt hij vanwege de ingrijpende gevolgen voor de nabestaanden, zij worden hierdoor geestelijk gebrandmerkt. Daarnaast stelt hij dat nabestaanden vaak in een sociaal isolement terechtkomen, doordat het spreken over een zelfmoord taboe is. “Zelfmoord jaagt iedereen op de vlucht. (…) Dood door zelfmoord valt niet te verdoezelen met een geparfumeerde nagedachtenis.”, schrijft hij in het boek Zes sterren (Zwagerman, 2002).
In het artikel Zelfmoord op bestelling (Zwagerman, 2002) stelt Zwagerman dat iedereen het recht heeft om over zijn of haar leven te beslissen, maar dat mensen in de nabijheid van de potentiële zelfmoordenaar het recht hebben om diegene om te praten. Het artikel is een pleidooi tegen het vergemakkelijken van zelfmoord. In het programma 10 Lastige vragen (2002) zegt hij hierover: “Als het gaat om chronisch depressieve mensen ben je nooit 100 procent zeker dat die depressie een leven lang zou duren.” Zwagerman vindt het een zaak van vriendschap en inzet voor iemand om diegene in leven te houden.
In Zelfmoord op bestelling (Zwagerman, 2002) schrijft hij over zijn persoonlijke ervaring met een depressieve vriend: “In mij zag hij een pleitbezorger voor het leven. (…) en [ik] had mezelf geen knip voor de neus waard geacht als ik ook maar één moment met hem mee had gepraat, laat staan dat ik hem zou hebben ‘geassisteerd’ bij de voorbereidselen op zijn zelfmoord.” Daarnaast haalt hij de volgende quote aan: “Het is beter om te veel mensen te redden dan te veel mensen te laten gaan.” Zwagerman schrijft dat de afgezanten van de zelfmoordlobby dit citaat eens tot zich door moeten laten dringen en hun motieven van medemenselijkheid eens onder de loep moeten nemen.
In het interview met Trouw (2005) zegt Zwagerman: “Statistieken wijzen uit dat de meeste mensen die een zelfmoordpoging overleefden, blij zijn dat ze er nog zijn.” In het interview stelt hij nogmaals dat een doodwens kan voortkomen uit een tijdelijke psychische gesteldheid, waardoor de omgeving de plicht heeft diegene tegen zichzelf in bescherming te nemen. Zwagerman ziet zelfmoord als de meest vergaande vorm van zelfmutilatie, en vindt dat men hierbij, net als bij de andere vormen, tegen zichzelf beschermd moet worden. Hij eindigt het interview stellig met “zelfmoord moet moeilijk blijven.”
In het boek Door eigen hand (Zwagerman, 2005) heeft hij echter het volgende citaat van Nietzsche opgenomen: “Der Gedanke an den Selbstmord ist ein starkes Trostmittel: mit ihm kommt man gut über manche böse Nacht hinweg.” Ofwel, de gedachte aan zelfmoord is een troostmiddel. In een interview met RTV NH (2007) wijdt hij hier verder over uit: “De gedachte dat je eruit kan stappen is voor heel veel mensen een troost. Als het heel erg slecht gaat, kun je altijd nog zeggen ‘dag’.”
Voor Zwagerman zelf kan de gedachte aan zelfdoding niet meer als troostgedachte fungeren, doordat het eerder zo dichtbij is gekomen. Daarvoor is de zelfmoordpoging van zijn vader te beladen geweest. Daarnaast zegt hij dat hij als kind van een zelfmoordenaar wiens poging niet slaagde, in behoorlijke statistieken is beland. “Kinderen van iemand die een zelfmoordpoging heeft ondernomen, lopen 64 keer vaker dan het gemiddelde kans om chronisch depressief te raken. Ook plegen die kinderen op hun beurt 17 keer vaker dan normaal zelfmoord.” Hierdoor kan de keuze om uit het leven te stappen nooit meer een troostgedachte zijn volgens Zwagerman: “Die vrijheid is mij ontnomen”.
Een zwart gat
In november 2010 spreekt Zwagerman in Rotterdam op een bijeenkomst voor achtergebleven familieleven en vrienden van overledenen door zelfdoding. Op het moment van spreken heeft hij last van een depressie. Waar zelfmoord in 2007 alleen niet meer fungeerde als troostgedachte, noemt hij het nu “een wurgkoord om zijn nek” (The Post Online, 2015).
De gedachte dat je eruit kan stappen is voor heel veel mensen een troost.
Zwagerman had zichzelf nooit ingeschat als iemand die vatbaar zou zijn voor een depressie, maar in 2010 kreeg hij er tot zijn verbazing wel een. Zwagerman en zijn vrouw gaan dat jaar uit elkaar, waardoor hij moet uitwijken naar het vakantiehuisje in Tuitjenhorn. Doordat de verkoop van de gezinswoning minder snel gaat dan gehoopt, zit Zwagerman uiteindelijk bijna twee jaar gedwongen in het vakantiehuis (Kellerhuis, 2015). In 2011 krijgt hij tevens te maken met een depressie na een rampjaar, gevuld met een echtscheiding en drie sterfgevallen. “Ik was in duizend stukjes uiteengevallen en moest mezelf weer zien te lijmen” (The Post Online, 2015). Eind 2012 komt zijn boek Kennis is geluk uit, een boek dat hem door zijn depressie heen heeft gesleept. In een uitzending van De Wereld Draait Door (2012) vertelt Zwagerman openhartig dat hij niet meer wist hoe hij moest leven. Het is een van de eerste interviews die hij geeft sinds twee jaar. “Als het niet achter me zou liggen, had ik er niet over gesproken. Ik heb al die tijd helemaal geen interviews gegeven.”
In een interview met de Volkskrant uit 2012 (Berkeljon, 2015) haalt Zwagerman nogmaals aan dat zelfmoord voor hem geen troostgedachte meer is, maar een alarmsignaal. In het interview met HP de Tijd (Kellerhuis, 2015) noemt Zwagerman de jaren 2011 en 2012 de zwartste periode uit zijn leven. “Na die depressie ben ik buitengewoon wankel geworden, hoor. (…) Dus ik moet heel goed op mijzelf letten.”
Joost mag het weten
Begin 2015 wordt Zwagerman in het tv-programma De Kist gevraagd of zelfmoord moet kunnen. Hierop antwoord hij “Tuurlijk. En dat is een heel nieuw verhaal wat ik nu ga zeggen, want ik heb heel lang gevonden dat het niet kon. Ik dacht: "Dat kun je anderen niet aandoen."” Zwagerman maakt hierbij nog wel een verschil tussen compleet uitzichtloze situaties en depressies waar iemand eventueel nog uit kan komen. Het laatste blijft moeilijk te beoordelen, vindt hij (Zwagerman, 2015).
In de zomer van 2015 stapt Wieg na jaren aan depressies te hebben geleden, bewust uit het leven middels euthanasie. Zwagerman vertelt aan HP de Tijd (2015) dat hij dit nogal heftig vond, omdat hij Wieg de belofte had gedaan hem te redden van zijn suïcidale gedachten. Wanneer Zwagerman in hetzelfde interview wordt gevraagd of hij zelf ooit zelfmoord heeft overwogen zegt hij: “Absoluut. Maar als een troostgedachte. En daarna heb ik het voor mijzelf getaboeïseerd. Dat geeft al aan dat ik het echt altijd beschouwd heb als no-go-area.” Een vrij definitief antwoord zo op het eerste gezicht. Toch stapte hij vier dagen later uit het leven. Maar zoals Zwagerman zelf ooit schreef: “Als je goed om je heen kijkt, zie je dat alles gekleurd is”. In het interview met HP de Tijd (2015) sprak de schrijver immers in de voltooide tijd.
Bibliografie
Berkeljon, S. (2015, 09 08). Het was meer dan een depressie. Opgeroepen op 11 12, 2015, van volkskrant.nl.
Kellerhuis, T. (2015, 09 09).Joost Zwagerman: Het laatste interview. Opgeroepen op 11 04, 2015, van Blendle.com.
RTV NH. (2007, n.v.t n.v.t). Joost Zwagerman over zelfmoord. Opgeroepen op 11 12, 2015, van rtvnh.nl.
The Post Online. (2015, 09 08). Zwagerman troostbrenger voor nabestaanden na zelfmoord. Opgeroepen op 11 12, 2015, van tpo.nl:.
Zwagerman, J. (2002, 02 07). 10 Lastige vragen. (P. Hagens, Interviewer)
Zwagerman, J. (2012, 12 06). Boek Joost Zwagerman: Kennis van geluk. (M. Van Nieuwkerke, Interviewer)
Zwagerman, J. (2015, 02 22). De Kist. (K. Allush, Interviewer)
Zwagerman, J. (2015). De stilte van het licht. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Zwagerman, J. (2005, n.v.t. n.v.t.). Zelfmoord moet moeilijk blijven. (Trouw, Interviewer)
Zwagerman, J. (2002). Zes sterren. Amsterdam: De Arbeiderspers.